Dom Gotycki stanowił w zamyśle księżnej Izabeli Czartoryskiej ideowe pendant do otwartej w 1801 roku Świątyni Sybilli. O ile Świątynia pełniła rolę panteonu narodowych pamiątek, które miały zaświadczać o bohaterach i chwalebnych wydarzeniach z okresu niepodległej Rzeczypospolitej, o tyle Dom Gotycki pomyślany został jako muzeum pamiątek świata. Zgromadzona w nim kolekcja, która nabrała pełnego kształtu w roku 1828, przywoływała dzieje sławnych postaci z historii powszechnej. Miały stanowić one szersze tło dla wydarzeń z historii Polski.

Inspiracji do stworzenia Domu Gotyckiego dostarczyła księżnej Izabeli rodząca się wówczas moda na stawianie budowli neogotyckich oraz coraz silniejsze, preromantyczne w swym wyrazie, zainteresowanie sztuką wieków średnich. Z pewnością duże piętno wywarła na niej wizyta w angielskim Twickenham, w posiadłości Strawberry Hill Horacego Walpole’a. Rezydencja hrabiego Oksfordu – autora pierwszej powieści gotyckiej, noszącej znamienny tytuł "The Castle of Otranto. A Gothic Story" – wybudowana została w formie neogotyckiego zamku, a wraz ze zgromadzonymi w niej quasi-muzealnymi zbiorami, stanowiła sztandarowy przykład ówczesnego Gothic Revival. Nie bez znaczenia na podjęcie przez księżną decyzji o budowie Domu Gotyckiego w Puławach pozostała zapewne również sława Domu Gotyckiego w Wörlitz czy też Domu Gotyckiego w nieborowskiej Arkadii.

Europejskie i polskie modele architektoniczne dały przyczynek do powstania w puławskim parku pawilonu o wyszukanej bryle, wpisującego się w nurt stylu picturesque. Christian Piotr Aigner, twórca puławskiego Domu Gotyckiego, skompilował funkcjonujące wówczas wzorce architektury neogotyckiej i połączył je zgrabnie z własnymi, efektownymi rozwiązaniami. Każda z czterech elewacji budowli wywierać miała na widzu odmienne wrażenie, każda bowiem różniła się od siebie swą bryłą i detalami. Wysoce oryginalny był układ wnętrz, ściśle podporządkowany celom muzealnym, zrodzony zapewne w zamyśle samej księżnej Izabeli. Bez precedensu pozostawał również jej pomysł stworzenia na zewnętrznych ścianach pawilonu lapidarium, mającego charakter tematycznie pogrupowanych spoliów pozyskanych z wielu historycznych miejsc i budowli. Podcienia pawilonu zdobiły m.in. głowy wawelskie ocalone przez księżnę z Sali Poselskiej Zamku Królewskiego na Wawelu.

Oficjalne uroczystości otwarcia Domu Gotyckiego nastąpiły 25 marca 1811 roku i połączone zostały z obchodami urodzin księżnej Marii Anny Wirtemberskiej. Licznie zgromadzonych z tej okazji gości wprowadziła do wnętrz muzealnych książęca para – Adam Kazimierz Czartoryski wraz z małżonką. Świadectwem wydarzeń sprzed 200 laty jest m.in. oda autorstwa Ludwika Kropińskiego, w której komplementuje gospodarzy wieczoru, szczególnie zaś "geniusz założycielki" muzeum.

O silnej potrzebie stworzenia tego rodzaju muzeum oraz misji, jaką miało pełnić, świadczą słowa księżnej Izabeli zawarte we wstępie do wydanego w 1828 roku katalogu zbiorów Domu Gotyckiego jej autorstwa: "Daj Boże! aby w przyszłych wiekach wnuki nasze, do tych pamiątek Sławy, Waleczności, Patryotyzmu, i tylu niestety! boleści narodowych, daj Boże! aby wnuki nasze, do tych pamiątek mogły dodać pomniki nierozdzielne Chwały i Szczęścia".

Muzeum Czartoryskich w Puławach, które stara się odwoływać do działalności pierwszego polskiego muzeum, a w miarę możliwości kontynuować dzieło księżnej Izabeli, eksponuje obecnie na wystawie zatytułowanej "Czartoryscy. Powrót do Puław" kilka oryginalnych przedmiotów z Domu Gotyckiego. Zestawione ze sobą w gablocie poświęconej życiu i działalności księżnej Czartoryskiej mają za zadanie oddać pierwotny charakter puławskiego muzeum, akcentującego głównie sentymentalno-anegdotyczny wymiar gromadzonych eksponatów. Jednocześnie układ systematycznie gromadzonych pamiątek nie był przypadkowy, o czym zaświadcza ich tematyczny spis w drukowanym katalogu, jak również opisy w zachowanych katalogach rozumowych. Księżna przez kilka lat snuła opowieść o bohaterach z dziejów świata, zestawiając tematycznie pozyskiwane obiekty. Ta pieczołowita i skrupulatna praca przyniosła w efekcie niezwykły rezultat. Wnętrza muzealne Domu Gotyckiego skupiały jak w soczewce historię świata, zaznaczając jednocześnie wkład Polski w ogólnoludzkie dziedzictwo.

W Muzeum Czartoryskich w Puławach obejrzeć możemy oryginalny klucz do Domu Gotyckiego, zaprojektowany przez księżną Izabelę w formie gotycyzującego maswerku oraz tak interesujące przedmioty jak bursztynowy pucharek, którym wznosił toast cesarz Karol V, chińskie jadeitowe flakoniki na pachnidła podarowane Izabeli przez teściową Marię Zofię 2° voto Czartoryską, bukszpanową fajkę Bartha, guzik z sukmany Jerzego Waszyngtona, czy gałązkę cedru z jego grobu. Wszystkie te przedmioty podpisane zostały według oryginalnych określeń księżnej Izabeli, zawartych w wyeksponowanym obok katalogu Domu Gotyckiego.

Obecnie rozpoczęły się zaplanowane na najbliższe lata prace remontowo-konserwatorskie Domu Gotyckiego, który został mocno zaniedbany, a jego elewacje zniszczyli wandale. Należy wyrazić życzenie, aby ten wyjątkowy obiekt odzyskał wkrótce swój blask i przypominał o ważnej roli Puław na mapie polskiego i światowego muzealnictwa. (Seweryn A. Kuter)

Wybrana literatura przedmiotu:

- Izabela Czartoryska, Poczet pamiątek zachowanych w Domu Gotyckim w Puławach, Warszawa 1828.
- Zdzisław Żygulski jun., Dzieje zbiorów puławskich. Świątynia Sybilli, Dom Gotycki, Kraków 2009.
- Alina Aleksandrowicz, Uroczystości puławskie roku 1809, "Studia Puławskie", 11(2010), s. 7-20.

Źródło: Muzeum Nadwiślańskie